ناباروری زنان دلایل و راههای درمان آن

آرزوی هر دختری است که بعد از ازدواج به مقام مادر بودن برسد و فرزند خود را به سلامت به دنیا بیاورد. نقش سلامتی آناتومی بدن، رشد یافتگی جسمانی، آمادگی روانی، سلامتی غدد درون ریز، تغذیه مناسب، تنظیم دوره پریودی، سلامت تخمدان ها، و سلامت شریک جنسی، همه و همه در فرزندآوری نقش کلیدی دارند.واژه ناباروری شامل زن و مرد می شود و متخصص فقط زنان نیست.

واژه ناباروری و نازایی، اغلب به عنوان یک اصطلاح کلی برای توصیف وضعیتی بکار می‌رود که یک زن قادر به باردار شدن نیست. تعریف واقعی و پزشکی ناباروری در زنان این است که یک زن پس از 12 ماه (حداقل سه بار در هفته) انجام نزدیکی محافظت نشده و منظم، قادر به بارداری نیست. ناباروری می‌تواند مسئله عاطفی و بسیار ناراحت‌کننده برای زنان و نیز مردان باشد، از این روی، دریافت توصیه‌ها و مشاوره حرفه‌ای در این زمینه بسیار مهم است. برخی از علت‌های ناباروری و نازایی در زنان قابل رفع و درمان است. برای عوامل نازایی که قابل درمان نیستند، روش‌های کمک بارداری، رحم جایگزین و یا جانشین می‌تواند به عنوان راه‌های جایگزین برای تشکیل خانواده در نظر گرفته شود.

ذکر این نکته مهم است که وجود مشکل ناباروری ممکن است لزوماً مربوط به توان باروری زنان نباشد، بلکه می‌تواند به علت ناباروری مردان و با توجه به مشکلاتی از قبیل تعداد کم و یا کیفیت ضعیف اسپرم باشد.

چه عواملی باعث ناباروری و نازایی در زنان می‌شود؟

عوامل متعدد و مختلفی برای ناباروری زنان وجود دارد و حتی گاهی اوقات علت آن ناشناخته است. شایع‌ترین دلایل عدم توانایی زنان برای بارداری، عبارتند از:

• آزاد شدن نامنظم تخمک از تخمدان - این امر می‌تواند ناشی از عوارض مختلف فیزیکی یا پزشکی مانند امراض عمومی، اختلالات و عدم تعادل هورمونی در بدن (که شایع‌ترین آن‌ها سندرم تخمدان پلی کیستیک است)، کاهش وزن یا اضافه وزن بیش از حد باشد. نارسایی زودرس تخمدان و یا یائسگی زودرس هنگامی رخ می‌دهد که تولید تخمک در تخمدان‌ها قبل از سن 40 متوقف می‌شود و زن نیاز به انجام برخی از درمان‌های کمک باروری به منظور بارداری دارد.
• انسداد یک یا هر دو لوله رحم از طریق عفونت - شایع‌ترین عفونتی که منجر به انسداد لوله‌های رحم می‌شود، عفونت ناشی از کلامیدیا است، که یک بیماری مقاربتی می‌باشد. چسبندگی‌های لگن ناشی از عمل جراحی و یا عفونت غیر از لوله‌های رحمی (مانند آپاندیسیت، بیماری التهابی روده) هم شایع است و می‌تواند منجر به انسداد لوله‌های فالوپ (رحم) شود.
• مشکلات رحم از جمله فیبروم و عوارضی مانند اندومتریوز – فیبروئید، توده‌ای است که از دیوار عضلات رحم به نام میومتر، پدید می‌آید. فیبروئیدهایی که مخصوصاً در داخل حفره رحم جای می‌گیرند، به عنوان یکی از علت‌های ناباروری شناخته شده‌اند. اندومتریوز می‌تواند منجر به تشکیل کیست در تخمدان و لگن شود. همچنین می‌تواند باعث تغیر شکل لوله‌های فالوپ شود، که این نیز به نوبه خود، می‌تواند منجر به ناباروری گردد.
• BMI (شاخص توده بدن) بسیار کم (کم وزنی شدید) و یا بیش از حد بالا (اضافه وزن یا چاقی) می‌تواند موجب مشکلات بارداری شود. زنانی که در طول بارداری قبلی خود، عمل جراحی، خراشیدن مکرر دیواره رحم و یا هر نوع عمل جراحی در داخل رحم خود داشته‌اند، ممکن است دچار زخم و چسبندگی داخل رحم (سندرم آشرمن) شوند که می‌تواند منجر به ناباروری آن‌ها گردد.
• دلایل دیگری نیز وجود دارد، که صرفاً وابسته به بیماری‌های زنان نیست (به عنوان مثال ارتباطی به دستگاه تناسلی زنان ندارد)، اما می‌تواند منجر به ناباروری گردد، از جمله:
  • بیماری موثر بر سلامت کلی جسمی و روانی.
  • مسائلی مانند لاغری و یا چاقی بیش‌ازحد، انجام ورزش‌های سنگین و شدید، سیگار کشیدن یا نوشیدن بیش‌ازحد الکل.
  • اختلال و عدم تعادل هورمونی در بدن، مانند تولید بیش از حد پرولاکتین، هورمون‌های تیروئید و آدرنال.

این امکان وجود دارد که (پس از تحقیقات)، علت ناباروری همچنان ناشناخته باقی بماند.

علائم و نشانه‌های ناباروری در زنان چیست؟

علائم و نشانه‌های ناباروری در زنان، بستگی به بیماری‌های زمینه‌ای عامل ناباروری دارد. در زنانی که دارای سیکل قاعدگی منظم هستند، در 95٪ مواقع، یک تخمک در هر سیکل (هر ماه) آزاد می‌شود. زنانی که دارای مشکل تخمک گذاری هستند، به احتمال زیاد دچار نامنظمی و یا عدم پریود (آمنوره) هستند. سندرم تخمدان پلی کیستیک، شایع‌ترین اختلال هورمونی در زنان مبتلا به ناباروری است که منجر به دوره‌های نامنظم قاعدگی می‌شود. برخی از زنان مبتلا به این عارضه، دچار رشد موهای زائد در صورت و بدن، ریزش موی ناحیه‌ای در پوست سر (آلوپسی) و افزایش وزن بیش از حد می‌شوند. در زنان مبتلا به آندومتریوز، احتمال زیادی برای پریود دردناک و شدید، درد پایین شکم، مقاربت جنسی دردناک و یا ترکیبی از این نشانه‌ها وجود دارد.

آیا ناباروری در زنان ارثی است؟

ناباروری یک بیماری ارثی نیست. اما عوارضی که می‌تواند باعث ناباروری شود، (مانند سندرم تخمدان پلی کیستیک، اندومتریوز و نارسایی زودرس تخمدان) اغلب در تعدادی از اعضای یک خانواده رخ می‌دهد.

ناباروری در زنان چگونه تشخیص داده می‌شود؟

یک آزمایش خون معمولاً در سه تا پنج روز اول پریود برای ارزیابی سطح هورمون‌ها انجام می‌شود. این تست، یک سنجش تقریبی از ذخیره تخمدانی (یعنی تعداد تخمک باقی‌مانده در تخمدان) را ارائه می‌دهد. در برخی از بیمارستان‌ها، تست اندازه‌گیری هورمون آنتی مولرین (ضد مولر) در خون می‌تواند به عنوان شاخص ذخیره تخمدانی استفاده شود. سونوگرافی تخمدان نیز برای شمارش تعداد تخمک احتمالی در طول چند روز اول پریود، یکی دیگر از روش‌های اندازه‌گیری ذخیره تخمدانی است. این آزمایش می‌تواند به اندازه‌گیری مقدار تخمک ذخیره بدن کمک کند. یک آزمایش خون نیز در روز 21 سیکل قاعدگی انجام می‌شود که وقوع عمل آزاد شدن تخمک‌ها (تخمک‌گذاری) را نشان می‌دهد.

همچنین آزمایشاتی برای تشخیص عفونت کلامیدیایی فعلی یا قبلی در نمونه خون و ادرار و سوآب تناسلی انجام می‌شود. یک آزمایش خون نیز معمولاً به عنوان بخشی از آزمایش باروری اولیه انجام می‌شود، که راهی برای اطمینان از محافظت زنان در برابر عفونت سرخجه است. روش تست باز یا مسدود بودن لوله‌های فالوپ می‌تواند بسته به علائم، اولویت‌های شخصی و خطرات احتمالی برای هر بیمار، متفاوت باشد.

چه روش‌های درمانی برای ناباروری وجود دارد؟

اولین و مهم‌ترین درمان نازایی، ایجاد بهترین وضعیت سلامتی ممکن به منظور بارداری است. این وضعیت شامل حفظ وزن ایده‌آل (شاخص توده بدن باید 21-25 باشد)؛ انجام ورزش منظم؛ اجتناب از سیگار و محدود کردن مصرف الکل به دو تا سه واحد در هفته است.

اکثر درمان‌های خاص به علت ناباروری بستگی دارد. شرایط خاصی مانند افزایش سطح پرولاکتین در خون و نیز اصلاح عدم تعادل هورمونی می‌تواند تخمک‌گذاری را به بدن زن بازگرداند. در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک که اضافه‌وزن دارند، درمان اصلی شامل کاهش وزن است. بعلاوه داروهایی نیز به این منظور استفاده می‌شود که شامل متفورمین، اسپیرنولاکتون و سیپروترون است که برای غلبه بر عدم تعادل هورمونی تجویز می‌شوند.

عمل تخمک‌گذاری اغلب با استفاده از داروهایی مانند کلومیفن سیترات (به شکل قرص) و یا از طریق هورمون تحریک‌کننده فولیکول (توسط تزریق) بازگردانده می‌شود. در طول این درمان، به منظور جلوگیری از تحریک بیش‌ازحد تخمدان و یا وقوع حاملگی چند قلو (ناشی از آزاد شدن بیش از یک تخمک)، زنان باید به دقت تحت نظارت و کنترل قرار گیرند. برای گروهی منتخب از زنان، انجام عملی موسوم به "دیاترمی تخمدان" ممکن است مفید باشد. این عمل شامل ایجاد چند سوراخ کوچک در تخمدان با استفاده از لاپاروسکوپ است. این کار می‌تواند به بازگرداندن عمل تخمک گذاری کمک کند.

درمان‌های خاص برای سایر علت‌های ناباروری، مانند برداشتن و یا درمان اندومتریوز، فیبروئید رحم، پولیپ رحم یا چسبندگی‌های لگن می‌تواند به بهبود قدرت باروری زنان کمک کند.

برای زنان دارای علل غیر قابل توضیح ناباروری یا علت‌های متفرقه ناباروری، از جمله اشکال در اسپرم همسر، انجام تکنیک‌های کمک باروری مانند لقاح آزمایشگاهی (IVF)، می‌تواند بهترین گزینه باشد. تکنیک IVF شامل جمع‌آوری تخمک‌های یک زن (یا استفاده از تخمک‌های اهدایی) و بارور کردن مصنوعی آن‌ها در آزمایشگاه با استفاده از اسپرم همسر (و یا اسپرم اهدایی) است. اگر لقاح موفقیت‌آمیز باشد، جنین به رحم زن منتقل می‌شود، که امید است به دیواره رحم بچسبد و منجر به بارداری گردد.

موفقیت درمان IVF به سن زن بستگی دارد. زنان جوان دارای بیشترین میزان موفقیت هستند. زنان مسن‌تر که دارای ذخایر بسیار اندک تخمک هستند و زنان مبتلا به نارسایی زودرس تخمدان نیاز به استفاده از تخمک‌های اهدایی برای انجام تکنیک‌های کمک باروری دارند.

یکی دیگر از گزینه‌هایی که ممکن است برای بیماران بدون رحم توصیه شود، استفاده از یک رحم جانشین است. در این مورد، باروری کمکی با استفاده از تخمک‌های خود بیمار انجام می‌شود و جنین در رحم جانشین دیگری تا زمان تولد کاشته می‌شود.

بطور کلی با توجه به موارد بالا، ناباروری در زنان اجزا اصلی دستگاه تولیدمثل زنان شامل تخمدان‌ها، لوله‌های رحمی و رحم است که در فرایند باروری و بارداری نقش اصلی را بر عهده ‌دارند. مشکلات رحم و لوله‌های رحمی، تخمدان، اختلالات هورمونی و بیماری‌های زمینه‌ای منجر به ناباروری زنان می‌شود. نقش مهم تخمدان‌ها، تولید تخمک بالغ و ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون است، این هورمون‌ها علاوه بر ایجاد صفات ظاهری زنانه، بافت دیواره رحم (اندومتر) را برای لانه‌گزینی و رشد جنین آماده‌ می‌کنند. اگر اختلالی در عملکرد تخمدان‌ها ایجاد شود، باروری دچار اختلال می‌شود. به‌منظور باردارشدن، تمام مراحل تخمک‌گذاری و لقاح باید به‌درستی انجام شوند. یکی از شایع‌ترین علل اختلال درروند بلوغ تخمک‌ها و ترشح هورمون‌های تولیدمثلی زنان، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (تنبلی تخمدان) است. از نشانه‌ی این سندرم قاعدگی نامنظم، افزایش موهای زائد، جوش و چاقی است و می‌تواند زمینه‌ساز بروز مشکلات جدی مانند مقاومت به انسولین و دیابت شود. اختلال در ذخیره تخمدان به دلیل مشکلات ژنتیک، اشعه و برخی دارو‌ها رخ می‌دهد و تخمدان‌ها زودهنگام از کار می‌افتند و دیگر تخمک‌گذاری نمی‌کنند و درنتیجه هیچ تخمکی برای بارور شدن وجود ندارد. کیفیت و تعداد تخمک‌هایی که توسط تخمدان تولید می‌شود با افزایش سن به‌طور چشمگیری افت می‌کند. امکان باروری تخمک با کیفیت پایین وجود دارد، اما ممکن است تخمک بارور نتواند به‌درستی در رحم لانه‌گزینی یا به‌اندازه کافی رشد کند. انسداد یا آسیب دیدن لوله‌های رحم مانع رسیدن اسپرم به تخمک و جنین به رحم می‌شود. اختلال در لوله‌های رحمی می‌تواند به دلیل عفونت‌های مکرر لگنی، مشکلات مادرزادی، چسبندگی ناشی از بیماری اندومتریوز یا چسبندگی ناشی از عمل جراحی باشد. در اندومتریوز بافت اندومتر که به‌طور طبیعی در دیواره رحم وجود دارد، در خارج از رحم رشد می‌کند. از نشانه‌های اندومتریوز، عادت ماهانه‌ی دردناک، درد هنگام برقراری رابطه‌ی جنسی، خونریزی شدید یا لکه‌بینی غیرطبیعی و درد در ناحیه‌ی تناسلی است. پولیپ‌های بزرگ یا چندگانه رحم و فیبروئیدهایی که بر روی حفره رحمی فشار وارد می‌کنند در توانایی اتصال و لانه‌گزینی جنین اختلال ایجاد می‌کنند و باروری را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بیماری‌های ایمونولوژیک یا سیستمیک مثل نارسایی کلیه و کم‌کاری تیروئید علاوه بر از کار انداختن سیستم‌های دیگر بدن موجب اختلال در عملکرد سیستم تناسلی و ناباروری می‌شود. درمان ناباروری زنان عبارتند از: تحریک تخمک‌گذاری با دارو IUI (تلقیح داخل رحمی اسپرم) IVF ICSI کوتر تخمدان، لاپاروسکوپی، هیستروسکوپی و... در درمان ناباروری زنان بسته به علت ناباروری ممکن است از یک یا دو روش باهم استفاده شود. با مراجعه زودهنگام به متخصص و انتخاب روش درمانی مناسب شانس بارداری افزایش می‌یابد.

نگارش و گردآورنده: رضا رحیمی

منبع: مهرزاد غلامپور دهکی، فوق تخصص غدد درون ریز و متابولیسم و متخصص داخلی

بیمارستان و زایشگاه بخش ناباروری بیمارستان حضرت مریم کرج، گلشهر