گلوکوم یا آب سیاه چشم علل، انواع، تشخیص و درمان آن

چشم حساس ترین عضو بدن است. در این مقاله با بیماری آب سیاه چشم آشنا خواهید شد. آب سیاه چیست؟

گلوکوم (Glaucoma) یا بیماری آب سیاه به معنای بالارفتن فشار داخل چشم می باشد که می تواند سبب آسیب عصب بینایی و در نتیجه کوری دائمی شود. باید دانست که بعضی از انواع بیماری آب سیاه می تواند تا مراحل انتهایی بیماری هیچ علامتی نداشته باشد و هنگامی فرد متوجه بیماری خود می گردد که بسیاری از رشته های عصب بینایی وی از بین رفته و دید بشدت و بطور غیر قابل برگشت افت کرده است. بنابراین تشخیص زودرس آب سیاه و شروع درمان به موقع؛ کلید اصلی در پیشگیری از پیشرفت بیماری و کاهش دید بیمار خواهد بود.
در چشم دائما مایع شفافی ترشح می گردد که به آن زلالیه می گویند و این مایع از محلی که زاویه (محل تلاقی قرنیه با عنبیه) نامیده می شود؛ خارج می گردد. اگر بدلیلی انسداد یا مانعی بر سر راه خروج این مایع در چشم ایجاد گردد و زلالیه نتواند براحتی از چشم خارج گردد؛ در اینصورت فشار داخل چشم بالا می رود.

انواع بیماری آب سیاه:

دو نوع اصلی آب سیاه شامل

1. گلوکوم با زاویه بسته حاد
2. گلوکوم مزمن یا اولیه با زاویه باز

می باشد. زاویه؛ قسمت داخلی چشم، مرز بین عنبیه و قرنیه است که محل تخلیه (خارج شدن) مایع زلالیه از چشم می باشد.
دیگر انواع آب سیاه شامل گلوکوم مادرزادی، گلوکوم رنگدانه ای و گلوکوم ثانویه (به دیگر مشکلات چشمی) می باشد.
گلوکوم اولیه با زاویه باز (POAG) شایع ترین نوع این بیماری می باشد.

آب سیاه با زاویه باز اولیه: این بیماری به تدریج دید محیطی شما را کاهش می دهد. وقتی شما متوجه وجود آن می شوید که ضایعات جبران ناپذیر آن رخ داده است. اگر فشار بالای چشم شما ادامه پیدا کند (درمان نشود)، خرابیها ادامه یافته و باعث دید لوله ای می گردد. یعنی شما تنها قادر خواهید بود اجسامی که درست در مقابل شما هستند ببینید (اطراف را نمی بینید).

آب سیاه با فشار طبیعی چشم: مانند آب سیاه با زاویه باز باعث صدمه به عصب بینایی و کاهش میزان دید می شود. اما در این بیماری فشار چشم در محدوده ی طبیعی می باشد. چون درد ندارد ممکن است زمانی متوجه بیماری شویم که دید لوله ای ایجاد شده و صدمات غیر قابل برگشت به عصب بینایی وارد شده باشد. علت این بیماری مشخص نیست. اما عده ای از پزشکان معتقدند که به دلیل جریان خون ضعیف عصب بینایی می باشد. در ژاپنیها، زنان و یا افرادیکه سابقه بیماریهای عروقی دارند شایع تر است.

آب سیاه رنگدانه ای: این نوع نادر به دنبال قرار گرفتن رنگدانه های عنبیه روی محل خروج مایع زلالیه از چشم که باعث جلوگیری از تخلیه مایع می گردد، ایجاد می شود. پاسخهای التهابی به دنبال بسته شدن منافذ، به سیستم تخلیه آسیب بیشتری می زنند. بطور غیر معمول ممکن است علائمی مانند درد و تاری دید که ممکن است بعد از ورزش رخ دهد در این افراد وجود داشته باشد. این بیماری بیشتر مردان سفید پوست در میانه های سن 30 تا 40 سال را درگیر می کند.

آب سیاه با زاویه بسته: گلوکوم با زاویه باریک یا بسته با علائمی چون چشم درد، سردرد، هاله در اطراف منبع نور، مردمک باز، از دست دادن دید، چشمهای قرمز، حالت تهوع و استفراغ بطور ناگهانی بروز می یابد. این علائم ممکن است پس از چند ساعت از بین برود و دوباره پس از مدتی اتفاق بیفتد. در هر حمله قسمتی از میدان دید از بین می رود.
آب سیاه می تواند برای دید شما بسیار مخرب باشد. در واقع دومین علت منجر به نابینایی در آمریکا این بیماری است.

آب سیاه مادرزادی: این نوع وراثتی است که در زمان تولد بروز می یابد و هشتاد درصد موارد تا سن یکسالگی تشخیص داده می شود. این کودکان با زاویه باریک یا دیگر مشکلات سیستم تخلیه چشم متولد می شوند. کشف علائم این بیماری مشکل است زیرا کودکان بسیار کوچکتر از آن هستند که بدانند چه اتفاقی برایشان در حال وقوع است. اگر شما متوجه تیره، سفید، تاری و بزرگی یا بیرون زدگی چشم کودکتان شدید با یک چشم پزشک مشورت کنید. این بیماری در پسران بیش از دختران رخ می دهد.

آب سیاه ثانویه: علائم بیماری آب سیاه به دنبال یک ضایعه چشمی را آب سیاه ثانویه می گویند که اینها می تواند عفونت، التهاب، تومور و یا یک آب مروارید بزرگ شده باشد.

علل ایجاد آب سیاه:

علت آب سیاه معمولا به خاطر عدم تعادل در تولید مایع داخل چشمی زلالیه و میزان خروج آن است. دلایل زمینه ای این عدم تعادل بسته به نوع آب سیاه متفاوت می باشد.
مانند توپ بسکتبال یا فوتبال که به فشار هوای داخلی برای نگاه داشتن شکل خود نیاز دارند، چشم نیز به فشار مایع داخل خود برای قوام شکل کروی و تونایی دیدن نیازمند است. اما آب سیاه زمانی ایجاد می شود که ساختمان های داخل چشمی توانایی کنترل فشار درون چشمی را نداشته باشند و فشار چشم در حد خطرناکی بالا برود. برخلاف توپ و بالن چشم نمی تواند افزایش فشار را با افزایش ارتجاع و خالی کردن باد از طریق سوراخ بهبود ببخشد، به جای آن فشار بالا باقی می ماند و به عصب بینایی فشار آورده و باعث صدمه دائمی به آن و نابینایی می گردد.

آب سیاه و ساختمان چشم:

1. برای فهمیدن اینکه چرا آب سیاه ایجاد می شود شما باید نکاتی در رابطه با ساختمان چشم و چگونگی حرکت مایعات در چشم را بدانید.
2. مایع داخل چشمی توسط جسم مژگانی (cilliary body) تولید می شود. اینها ساختمان کوچک و حلقوی هستند که در پشت عنبیه چشم قراردارند.
3. این مایع که زلالیه نامیده می شود از پشت عنبیه و از میان مردمک یا سوراخ وسط عنبیه به جلو جریان می یابد و اتاق قدامی که فضای میان پشت قرنیه و جلوی عنبیه است را پر می کند.
4. مایع زلالیه از میان ساختمانی که فیلتر زاویه نامیده می شود از چشم خارج می گردد. این زاویه ساختمان درون اتاق قدامی و حد فاصل عنبیه و قرنیه محیطی می باشد.
5. زلالیه از میان این زاویه و صلبیه (قسمت سفید چشم) فیلتر شده و به شبکه ی عروقی بیرون چشم می پیوندد. هر اختلالی در این گردش مایع زلالیه می تواند باعث افزایش فشار داخل چشمی شود.

بسته به اندازه زاویه چشم، نوع زاویه باز و بسته (باریک) مشخص می شود، باریک بودن این زاویه باعث می شود که عبور مایع زلالیه از میان آن دشوارتر باشد. یک زاویه باز هم می تواند باعث تاخیر خروج زلالیه گردد اگر ساختمان زاویه در درون چشم مشکل داشته باشد.

آب سیاه، جریان خون و صدمه به عصب بینایی:

هر چند افزایش فشار درون چشم اغلب همراه با بیماری آب سیاه است لیکن این بیماری می تواند زمانی رخ دهد که فشار چشم طبیعی باشد (آب سیاه با فشار طبیعی Normal-tension Glaucoma). افراد با این موقعیت در واقع عصب بینایی شان حساسیت زیادی به افزایش فشار داخل چشمی دارد و با فشار نزدیک به طبیعی صدمه جبران ناپذیر به عصب بینایی وارد می شود. در مقابل افراد خاصی هستند که با فشار بالای طبیعی نیز هرگز مشکل آب سیاه پیدا نمی کنند. شایع ترین روش سنتی تشخیص آب سیاه با اندازه گیری فشار داخل چشمی می باشد اما چون بیماری آب سیاه با فشار طبیعی نیز ممکن است وجود داشته باشد. معاینه مستقیم عصب بینایی و اندازه گیری میدان دید یا موارد دیگری ممکن است برای تشخیص لازم باشد.
در آب سیاه با فشار طبیعی بر اساس یک تئوری ممکن است کاهش جریان خون عصب بینایی دلیل ایجاد این مشکل باشد. کاهش جریان خون عصب ممکن است با افزایش فشار چشم در آسیب رسانی به عصب بینایی کمک کند. برخی مطالعات نشان دادند که کاهش جریان خون با ایجاد نقاط کور (اسکوتوما) که در نقص میدان بینایی همراه با آب سیاه دیده می شود، دخیل است.
بر اساس یک مطالعه گول زننده که در آگوست 2007 منتشر شد بیان گردید که علت بالقوه ی آب سیاه و آلزایمر که به علت ضایعات مغزی فرد دچار فراموشی می گردد مانند هم می باشد. محققان لندنی دریافتند که ساختارهای پروتئینی به نام بتا – آمیلوئید که در شبکیه چشم و بافت مغز یافت می شود باعث آب سیاه و آلزایمر می گردد به هر حال تجمع غیر طبیعی پروتئین بتا – آمیلوئید بدین معنی نیست که هرکس آلزایمر دارد دچار آب سیاه می شود و یا بالعکس. محققان می گویند که تشابه ساختمان مغز و شبکیه چشم می تواند علت اینکه پروتئین بتا – آمیلوئید هر دو عضو را درگیر می کند توجیه کند.
به علاوه اخیرا آب سیاه بر پیشگیری آسیب به سلول های عصبی چشم استوار گردیده است.

آب سیاه با زاویه باز اولیه: (P-OAG)

این آب سیاه مزمن ” دزد خاموش بینایی ” لقب گرفته است، زیرا هیچ علائم هشدار دهنده ای ندارد. نه دردی و نه هیچ تذکر جزئی که بیان کند مشکلی وجود دارد حدود نیمی از مردم آمریکا که این بیماری را دارند از وجودش بی خبرند.
در آب سیاه با زاویه باز، مایع زلالیه که در اتاق قدامی حد فاصله قرنیه و عنبیه (قسمت رنگی چشم) قرار دارد، نمی تواند از محل خروج که برای خارج شدن به آن نیاز دارد (زاویه چشم) خارج شود. این بدین دلیل است که منافذ خروجی (شبکه ترایکولار) مشکل دارند و بدین سان فشار چشم بالا می رود.
افزایش فشار داخل چشمی، به فیبرهای عصب بینایی که مسئول انتقال تصویر به مغز است فشار وارد می کند. این افزایش فشار، جریان خون عصب بینایی را کاهش داده و آن را از اکسیژن و مواد مغذی بی بهره می سازد. علاوه بر آن افزایش فشار داخل چشمی می تواند باعث صدمه غیر قابل جبران به عصب بینایی و کوری گردد.

موارد خطر برای آب سیاه مزمن یا باز شامل موارد ذیل است:

سن: با افزایش سن خطر ابتلا به این بیماری افزایش می یابد. این امر به خصوص بعد از چهل سالگی است و با هر ده سال سن بیشتر خطر آن نیز افزایش می یابد. بالا رفتن سن همچنین می تواند باعث چروکیده شدن و باریک شدن شبکه ترایکولار (محل خروج مایع زلالیه از چشم) گردد که این خود باعث کاهش جریان خروج مایع از چشم می شود.

مشکلات خاص پزشکی: دیابت، نزدیک بینی خیلی بالا و سابقه ی جراحی قبلی چشم از عوامل افزایش خطر ابتلا به آب سیاه با زاویه باز می باشد. اگر شما به دلایلی مجبور به استفاده ی طولانی مدت و به میزان زیاد از اسپری تنفسی استروئیدی هستید این امر می تواند خطر ابتلای شما را افزایش دهد. موارد دیگری که شانس ابتلا به گلوکوم را افزایش می دهد شامل سردرد های میگرنی، فشار خون بالا، عروق خونی باریک (اسپاسم عروق) و بیماری های قلبی-عروقی می باشد.

اختلالات ساختمانی چشم: اختلالاتی که ساختمانهای درونی چشم را درگیر می کنند می توانند باعث آب سیاه شوند سندرم پوسته شدن کاذب (pseudoexfoliation) باعث می شود که پروتئین هایی از لنز طبیعی، عنبیه و دیگر ساختمانهای چشمی به صورت پوسته جدا شده و سیستم تخلیه چشم را مسدود نماید. همچنین اگر یک عنبیه تغییر شکل داده باعث بستن محل خروج شود باعث ایجاد آب سیاه می شود.

نژاد: آب سیاه مزمن سه تا چهار برابر در آفریقا – آمریکایی ها شایع تر از سفید پوستان است همچنین این نژاد به نوع شدیدتر این بیماری که جوان ها را درگیر می کند مستعد ترند.

سابقه فامیلی: خطر ابتلا به این بیماری سه تا چهار برابر می شود اگر یکی یا بیشتر از والدین و یا خواهر برادران به این بیماری مبتلا باشند.

1درجه بندی: اعدادی که خطر شما را مشخص می کنند باهم جمع کنید. درجه 4 و بالاتر، پرخطر، درجه ی 3 خطر متوسط، کمتر و مساوی 2، کم خطر محسوب می شود.
آب سیاه مزمن به تدریج دید محیطی را کاهش می دهد. اما زمانی که شما متوجه آن می شوید که ممکن است ضایعات دائمی ایجاد کرده باشد. اگر فشار چشم بالا باقی بماند باعث ادامه صدمه به دید محیطی می شود تا آنجائی که فرد فقط می تواند اجسامی که درست مقابل دید او هستند را ببیند.
مانند دیگر انواع آب سیاه درمان ممکن است تنها قطره های چشمی باشد جراحی های لیزری و یا غیر لیزری ممکن است برای کنترل فشار چشم لازم باشد.

آب سیاه با زاویه تنگ:

این آب سیاه در حالت حاد رخ می دهد، وقتی که قسمت رنگی چشم (عنبیه) به جلو کشیده یا هل داده می شود این امر باعث بسته شدن زاویه تخلیه چشم می گردد. جایی که شبکه ترایکولار اجازه ی خروج مایع را می دهد.
وقتی ساختمان داخلی چشم بدین طریق بسته می شود، فشار داخلی چشم ممکن است به طور ناگهانی بالا برود و به عصب بینایی آسیب برساند. آب سیاه با زاویه تنگ یا بسته ی حاد علائمی چون چشم درد، سردرد، هاله ی اطراف منبع نور، مردمک باز شده، از دست دادن بینایی، قرمزی چشم، حالت تهوع و استفراغ دارد. این علائم ممکن است برای ساعاتی یا تا زمان کاهش فشار داخل چشمی باقی بماند. با هر حمله ی آب سیاه با زاویه ی تنگ ممکن است قسمتی از میدان بینایی از بین برود. این بیماری از اورژانس های پزشکی می باشد اگر فشار بالا برای ساعت ها کاهش داده نشود، ممکن است دید برای همیشه از بین برود. هر کس این علائم را داشت باید فورا به چشم پزشک و یا به یک مرکز اوراژانس مراجعه نماید. برخی از آب سیاه با زاویه تنگ، مزمن بوده و می تواند به طور آهسته پیشرفت کرده و بدون هیچ درد و ناراحتی باعث صدمه به بینایی گردد.

علل آب سیاه با زاویه باریک یا بسته:

علل قرار گرفتن غیر طبیعی عنبیه در این بیماری شامل موارد ذیل است:

انسداد مردمکی: مایع زلالیه توسط جسم مژگانی تولید می شود که در پشت عنبیه قرار دارند. به طور طبیعی این مایع از میان مردمک به اتاق قدامی، جلو عنبیه می رود. اما اگر پشت عنبیه به عدسی چشم بچسبد، این امر باعث بسته شدن مسیر مردمک می شود. سپس مایع بر می گردد و در پشت عنبیه تجمع می یابد و باعث فشار به جلوی آن و بسته شدن زاویه تخلیه در اتاق قدامی می گردد.
عنبیه صاف: در این حالت عنبیه به اجسام مژکی نزدیک تر است تا به شبکه ترایکولار، جایی که تخلیه رخ می دهد. وقتی مردمک باز می شود، بافت عنبیه محیطی روی زاویه تخلیه تا می خورد (جمع می شود) و شبکه ترایکولار را می پوشاند و باعث افزایش فشار چشم به طور ناگهانی می شود. در این نوع بیماری حمله وقتی رخ می دهد که فرد در موقعیت نور کم (تاریکی) قرار گیرد و یا قطره های بازکننده مردمک که برای معاینه چشم لازم است استفاده شود.
دور بینی: افرادی که دوربین هستند برای داشتن زاویه باریک تر و اتاق قدامی کم عمق مستعد ترند. خطر ایجاد آب سیاه با زاویه بسته با باز شدن مردمک، تغییرات و افزایش سن در چشم افزایش می یابد.
توده ها یا تومورها (بیماری های چشمی یا غیر چشمی): یک توده پشت عنبیه، ورم کردن اجسام مژکی به دنبال التهاب داخل چشمی (یوییت حد وسط) و تغییر شکل چشم بعد از جراحی جدا شدگی شبکیه نیز می تواند باعث آب سیاه با زاویه بسته گردند.

عوامل خطر برای آب سیاه با زاویه باریک

علاوه بر دوربینی موارد ذیل عوامل خطر زا برای این بیماری می باشند.
سن: همانگونه که سن ما افزایش می یابد، عدسی داخل چشمی ما بزرگتر می شود و خطر انسداد مردمک افزایش می یابد. همچنین با افزایش سن، اتاق قدامی میل به کوچکتر شدن دارد و در نتیجه زاویه تخلیه باریک می شود.
نژاد: آسیایی ها و اسکیموها نسبت به سفید پوستان به طور آناتومیک زاویه ی باریک تری دارند و به ابتلا به این بیماری مستعد ترند.
جنس: در نژاد اروپایی – قفقازی این بیماری در زنان سه برابر بیشتر از مردان رخ می دهد. در نژاد آفریقایی – آمریکایی شیوع زن و مرد برابر است.

درمان آب سیاه با زاویه باریک

هدف درمان کاهش فشار داخل چشمی در اسرع وقت می باشد. این امر می تواند با داروهای سیستمیک خوراکی یا داخل وریدی محقق شود. قطره های چشمی نیز گاهی در این مورد کاربرد دارند. اغلب اوقات جراحی های لیزری یا غیر لیزری ممکن است جهت کاهش فشار لازم باشد. به خاطر داشته باشید آب سیاه حاد با زاویه بسته می تواند به دنبال هر چیزی که مردمک را باز کند و عنبیه زاویه مسدود کند ایجاد شود. نور کم، داروهایی که برای معاینه چشم استفاده می شود و یا داروهایی مانند قطره و یا قرص آنتی هیستامین، دکونژستانت که برای سرما خوردگی استفاده می شوند ممکن است باعث بروز حمله گردند.
اگر زاویه ساختمان داخل چشم برای تخلیه مایع و کاهش فشار داخل چشمی باز نشود، فرم حاد این بیماری در چند ساعت باعث صدمه به عصب و از دست دادن بیماری می گردد.

نگارش و گردآورنده: رضا رحیمی

منبع: کلینیک فوق تخصصی چشم پزشکی ایرانیان