آشنا کامل با عضلات و آناتومی ساق پا

آشنایی با عضلات پا

آناتومی پاها، نمای قدامی

عضلات همسترینگ (پشت ران) HAMSTRING

عضلات سرینی یا Gluteal Muscles

عضله سرینی بزرگ از بخش بزرگی در خلف استخوان خاصره آغاز شده و به طرف پایین و بخش خلفی مفصل ران کشیده شده و به بخش بالایی استخوان ران متصل می شود. این عضله قدرتمند سبب بازشدن مفصل ران می شود.

تمرینات مناسب برای پرورش و تقویت عضلات سرینی، اسکوات، لیفت مرده و حرکت قیچی می باشد.

آناتومی پاها و باسن، نمای خلفی

عضلات ساق یا Calf

بخش پایینی پا شامل ده عضله مختلف است. ساق پا شامل دو عضله است:

1 – عضله دو قلو یا گاستروکنمیوس Gastrocnemius که قابل رؤیت است و دارای دو سر (میانی و جانبی) است که از بخش خلفی استخوان ران، بدون هیچ واسطه ای از بالای مفصل زانو، آغاز می شود.

2 – عضله نعلی شکل یا سولئوس Soleus که از بخش خلفی استخوان درشت نی آغاز شده و درست در زیر و عمق عضله دو قلوی ساق پا قرار گرفته است.

تاندون های عضلات دو قلو و نعلی شکل به هم می پیوندند و تاندون آشیل را به وجود می آورند که از پشت مفصل مچ پا عبور کرده، به استخوان پاشنه اتصال می یابند.

عضلات ساق پا موجب حرکت پلنتار فلکشن مچ پا می شوند، حرکتی که سبب بلند شدن روی پنجه پا می گردد. تشریک مساعی دو عضله ساق پا بستگی به زاویه خم شدن زانو دارد. هنگامی که پا راست و کشیده است، عضله دو قلو حرکت دهنده اصلی است و عضله نعلی شکل زمانی فعال تر است که زانو خم باشد.

توجه کنید که عضله دو قلو از هر دو مفصل زانو و مچ پا عبور می کند (یک عضله دو مفصلی است)، بنابراین عملکردی دو گانه دارد: خم کردن زانو و خم کردن مچ پا.

مفصل زانو را تشکیل می دهد حجیم و بزرگ است. این قسمت از تیبیا از استخوان اسفنجی Cancellous bone درست شده و به دو ناحیه که به آنها کندیل های تیبیا می گویند تقسیم می شود.

پس بالاترین قسمت تیبیا دو کندیل خارجی و داخلی دارد. سطح بالایی تیبیا یعنی جایی که با کندیل های ران مفصل می شود تقریبا مسطح بوده و به آن پلاتوی تیبیا Tibial plateau می گویند.

قسمتی از سطح بالایی تیبیا که روی کندیل داخلی آن است را پلاتوی داخلی Medial plateau و قسمتی را که روی کندیل خارجی قرار دارد پلاتوی خارجی Lateral plateau می گویند.

دو انتهای بالایی و پایینی تیبیا را مانند هر استخوان بلند دیگر متافیز Metaphysis و وسط آنرا دیافیز Diaphysis مینامند. قسمت وسط یا میانی استخوان تیبیا یا قسمت دیافیز آن از استخوان سفت و محکم کورتیکال Cortical bone درست شده و توخالی است. در داخل قسمت خالی میانی آن مغز استخوان قرار گرفته است.

تیبیا در قسمت دیافیز مانند استخوان ران به شکل استوانه نیست بلکه به شکل یک منشور سه وجهی است و سطح مقطع مثلثی دارد. استخوان در این قسمت دو وجه خارجی و اخلی و یک وجه پشتی یا خلفی دارد.

وجه خارجی آن نزدیک استخوان فیبولا است و توسط پرده بافتی به نام پرده بین استخوانی Interosseous membrane به فیبولا متصل می شود. در واقع اتصال تیبیا و فیبولا از طریق پرده بین استخوانی را نوعی مفصل میدانند که به آن سندسموز Syndesmosis می گویند. وجه داخلی استخوان تیبیا زیر پوست قرار داشته و توسط عضله پوشیده نشده است. درست زیر پوست قسمت داخلی ساق می توان سفتی استخوان را لمس کرد.

پایینترین قسمت استخوان تیبیا یعنی متافیز پایینی آن مجددا حجیم می شود ولی البته اندازه متافیز پایینی تیبیا از متافیز بالایی آن کوچکتر است. سطح زیرین متافیز پایینی استخوان تیبیا را که با استخوات تالوس مفصل می شود را پلافوند تیبیا Tibial plafond می گویند.

متافیز پایینی تیبیا در قسمت داخلی یا مدیال کمی به سمت داخل تر و پایین تر برجسته شده و به آن قوزک داخلی یا مالئول داخلی Medial malleolus می گویند. قوزک داخلی هم زیر پوست قابل لمس است. سطح خارجی قوزک داخلی در کنار استخوان تالوس قرار گرفته و با آن مفصل می شود. در حین راه رفتن استخوان تیبیا نیروی محوری در حدود پنج برابر وزن انسان را تحمل می کند.

استخوان فیبولا

استخوان فیبولا Fibula یا نازک نی استخوانی تقریبا هم طول تیبیا ولی نازک تر از آن است که در کنار تیبیا قرا رگرفته است. بالاترین و پایینترین قسمت فیبولا یعنی متافیز استخوان، حجیم تر از وسط آن است. متافیز بالایی فیبولا را سر استخوان فیبولا Fibular head مینامند.

سر استخوان فیبولا در کنار کندیل خارجی استخوان تیبیا قرار گرفته و مفصل آرترودیال تیبیوفیبولار فوقانی Superior tibiofibular joint را می سازد. متافیز پایینی فیبولا در واقع قوزک خارجی Lateral malleolus را می سازد. قوزک خارجی و سر استخوان تیبیا هر دو در زیر پوست قابل لمس هستند. سطح داخلی قوزک خارجی با سطح خارجی استخوان تالوس مفصل می شود.

کمی بالاتر از پلافوند تیبیا، استخوان فیبولا در یک فرورفتگی مقعر که در سطح خارجی استخوان تیبیا است قرار گرفته و مفصل تیبیوفیبولار تحتانی Inferior tibiofibular joint را می سازد که به آن سندسموز تیبیوفیبولار Tibiofibular syndesmosis خم می گویند.

آناتومی عضلات ساق

عضلات اطراف ساق در دسته هایی قرار گرفته اند بطوریکه اطراف هر دسته پرده های بافتی محکمی به نام فاشیا Fascia قرار گرفته و آن دسته را از دسته های دیگر جدا می کند. به هر کدام از این دسته ها کمپارتمان Compartment می گویند. ساق چهار کمپارتمان دارد

• کمپارتمان قدامی (جلویی)

• کمپارتمان خارجی

• کمپارتمان خلفی (پشتی) سطحی

• کمپارتمان خلفی عمقی

عضلات قدام ساق

کمپارتمان قدامی سطحی ساق از چهار عضله تشکیل شده است. وظیفه عضلات این کمپارتمان بالا آوردن پا به سمت بالا است که به آن دورسی فلکشن Dorsiflexion می گویند. این عضلات از عصب پرونئال عمقی Deep proneal nerve عصب گیری کرده و از شریان درشت نئی جلویی Anterior tibial artery تغذیه می شوند. عضلات این کمپارتمان عبارتند از

عضله درشت نئی جلویی یا تیبیالیس قدامی Tibialis anterior muscle

این عضله در بالا از سطح خارجی استخوان درشت نی (تیبیا) منشا گرفه و تاندون آن در پایین به متاتارس اول و استخوان کونئیفرم داخلی در کف پا میچسبد. این عضله با انقباض خود پا را دورسی فلکس و اینورت (اینورژن به معنای متمایل شدن کف پا به سمت داخل است) می کند.

اکستانسور بلند شست یا اکستانسور هالوسیس لانگوس Extensor hallucis longus

این عضله نازکی است که بین عضله تیبیالیس قدامی و عضله اکستانسور بلند انگشتان و در جلوی ساق قرار گرفته است. وظیفه اصلی این عضله دورسی فلکشن یعنی بالا آوردن شست پا است. این عضله در بالا به جلوی استخوان فیبولا یا نازک نی میچسبد و بعد از پایین آمدن در پایین تاندون آن بعد از عبور از مچ پا به بند انتهایی انگشت شست پا متصل می شود.

اکستانسور بلند انگشتان Extensor digitorum longus

این عضله در بالا از کندیل خارجی تیبیا و از استخوان نازک نی یا فیبولا منشا گرفته و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از مچ پا به چهار شاخه تقسیم شده و هر شاخه از آن به بند های دیستال و وسطی چهار انگشت پا (بجز شست) میچسبد. وظیفه این عضله دورسی فلکشن یعنی به بالا آوردن چهار انگشت پا بجز شست است.

فیبولاریس ترشیوس Fibularis tertius

این عضله از سطح قدامی پایین استخوان فیبولا منشا گرفته و تاندون آن در پایین به سطح پشتی متاتارس پنجم میچسبد. وظیفه این عضله دورسی فلکشن پا است. البته این عضله در مقایسه با سه عضله دیگر کوچک و نسبتا ضعیف است.

آناتومی عضلات خلفی یا پشتی سطحی

این کمپارتمان سه عضله دارد

عضله گاستروکنمیوس Gastrocnemius muscle

گاستروکنمیوس عضله بسیار قوی است که در زیر پوست پشت ساق قرار دارد. این عضله در بالا دو سر دارد که به سطح پشتی کندیل های استخوان ران در بالای ران متصل می شوند.

سپس عضله بعد از پایین آمدن از ساق تبدیل به تاندون می شود و بعد از یکی شدن با تاندون عضله سولئوس تاندون آشیل را درست می کند. تاندون آشیل به پشت استخوان پاشنه یا کالکانئوس میچسبد.

این عضله موجب پلانتار فلکشن یا به پایین آمدن پا می شود و نقش بسیار مهمی در راه رفتن، دویدن و جهیدن دارد. انقباض این عضله همچنین می تواند موجب فلکشن یا خم شدن مفصل زانو شود. این عضله از عصب تیبیال عصب گیری می کند. گاهی عضله گاستروکنمیوس همراه با عضله سولئوس را یک عضله به نام تری سپس یا سه سر مینامند.

عضله سولئوس Soleus muscle

این عضله در بالا به سطح پشتی استخوان های درشت نی نازک نی چسبده و بعد از پایین آمدن تاندون آن با تاندون عضله گاستروکنمیوس یکی شده و تاندون آشیل را بوجود میاورد. وظیفه این عضله پلانتار فلکشن پا است. این عضله همچنین با تحت فشار قرار دادن وریدهای ساق خون سیاهرگی را به سمت بالا و بطرف قلب پمپ می کند.

عضله پلانتاریس Plantaris

منشا آن در بالا از پشت کندیل خارجی استخوان ران است و در پایین به تاندون آن میچسبد و این عضله نازک و ضعیف بوده و در بعض افراد وجود ندارد. یک خم کننده ضعیف پا به پایین بوده و عصب آن تیبیال است.

آناتومی عضلات خلفی یا پشتی عمقی

این کمپارتمان در زیر کمپارتمان سطحی خلفی قرار گرفته و از چهار عضله تشکیل شده است که عبارتند از

عضله درشت نئی پشتی یا تیبیالیس خلفی Tibialis posterior muscle

این عضله به سطح پشتی استخوان های تیبیا و فیبولا چسبیده و سپس تاندون آن در پایین از پشت قوزک داخلی عبور کرده و به چند شاخه تقسیم شده و به سطح زیرین متاتارس های 2 و 3 و 4 و استخوان های ناویکولر و کونئیفرم و کوبوئید میچسبد.

انقباض این عضله موجب اینورژن و پلانتار فلکشن پا می شود. عضله تیبیالیس خلفی نقش مهمی در پایدار کردن مچ پا دارد. عصب آن از عصب تیبیالیس بوده و از شریان تیبیال پشتی تغذیه می کند.

عضله خم کننده بلند انگشتان Flexor digitorum longus muscle

این عضله در بالا از سطح پشتی استخوان درشت نی منشا گرفته و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از پشت قوزک داخلی و کف پا به بند انتهایی انگشتان پا بجز شست متصل می شود. انقباض این عضله موجب خم شدن انگشتان مربوطه می شود. عصب آن از تیبیال و شریان آن تیبیال خلفی است.

عضله خم کننده بلند شست Flexor hallucis lingus muscle

این عضله در بالا به سطح پشتی استخوان نازک نی یا فیبولا چسبیده و بعد از پایین آمدن تاندون آن از زیر تیبیا و سپس زیر تالوس و استخوان پاشنه عبور کرده و بعد از عبور از کف پا به سطح زیرین بند انتهایی انگشت شست پا میچسبد. انقباض آن موجب خم شدن شست پا به پایین می شود. عصب آن از تیبیال و شریان آن از شریان پرونئال است.

عضله پوپلیته Popliteus muscle

این عضله در بالا از سطح خارجی کندیل خارجی استخوان ران منشا گرفته و در پایین به سطح پشتی استخوان تیبیا یا درشت نی میچسبد. انقباض این عضله موجب خم شدن زانو و چرخش ساق به داخل می شود. عصب آن از عصب تیبیال بوده و از شریان پوپلیته تغذیه می کند.

آناتومی عضلات خارجی ساق

عضلات قسمت خارجی ساق زیر پوست قرار داشته و قابل لمس هستند. کمپارتمان خارجی ساق همانطور که از نامش پیدا است در قسمت خارجی ساق قرار دارد. عضلات این کمپارتمان از عصب فیبولار سطحی عصب گیری می کنند و از شریان های تیبیال قدامی و شریان فیبولار تغذیه می کنند. دو عضله این کمپارتمان عبارتند از

عضله نازک نئی بلند Fibularis longus muscle

به این عضله، پرونئال بلند Proneous longus muscle هم می گویند. این عضله در بالا به سر و تنه استخوان نازک نی یا فیبولا چسبیده و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از زیر قوزک خارجی و زیر کف پا به متاتارس اول و کونئیفرم داخلی میچسبد. انقباض این عضله موجب اورژن یا متمایل شدن کف پا به بیرون می شود.

عضله نازک نئی کوتاه Fibularis brevis

به این عضله، پرونئال کوتاه Proneous brevis هم می گویند. این عضله زیر پرونئال بلند قرار گرفته است. در بالا از سطح خارجی استخوان فیبولا یا نازک نی منشا گرفته و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از زیر قوزک خارجی به قاعده متاتارس پنجم پا میچسبد. انقباض این عضله موجب اورژن و پلانتار فلکشن پا می شود.

آناتومی اعصاب ساق

اعصاب مهمی در ناحیه ساق وجود دارند. قسمتی از این اعصاب موجب تحریک عضلات ساق شده، قسمتی دیگر حس پوست ساق را تامین می کنند و بقیه آنها فقط از ساق عبور کرده و به مچ پا و پا میرسند. مهمترین اعصاب ساق عبارتند از

عصب پرونئال مشترک Common proneal nerve

عصب سیاتیک در بالای زانو به دو شاخه تبدیل می شود. یکی از آنها عصب پرونئال مشترک و بعدی عصب تیبیال است. قطر عصب پرونئال مشترک نصف قطر عصب تیبیال است.

این عصب بعد از جدا شدن از عصب سیاتیک در پشت زانو کم کم به سمت خارج رفته و سپس در زیر زانو، بسیار نزدیک به استخوان فیبولا گردن این استخوان را دور زده و از پشت زانو به جلو ساق میاید. در این مسیر عصب به دو شاخه سطحی و عمقی تبدیل می شود.

شاخه عمقی آن Deep peroneal nerve بعد از جدا شدن از عصب از بین دو استخوان تیبیا و فیبولا عبور کرده و به کمپارتمان قدامی ساق میرود و در آنجا همراه با شریان تیبیال قدامی به پایین میرود.

این عصب به عضلات کمپارتمان قدامی ساق شاخه داده و آنها را تحریک می کند. عصب پرونئال سطحی Superficial peroneal nerve بعد از جدا شدن از عصب پرونئال مشترک، به دو عضله کمپارتمان خارجی شاخه داده و سپس در پایینتر، به پشت پا رفته و حس پوست آنجا را تامین می کند.

عصب تیبیال

عصب تیبیال شاخه ای از عصب سیاتیک است. از این عصب در پشت ساق شاخه هایی به عضلات کمپارتمان خلفی سطحی داده شده و سپس عصب سورال از آن جدا می شود.

پس از آن عصب در پایینتر، به تمامی عضلات کمپارتمان خلفی عمقی شاخه داده و آنها را تحریک می کند. سپس عصب در ناحیه مچ پا از پشت قوزک داخلی عبور کرده و به کف پا رفته و به دو شاخه یعنی عصب پلانتار خارجی و عصب پلانتار داخلی تقسیم می شود.

عصب سورال

عصب سورال Sural nerve یا عصب صافن کوتاه، شاخه های اصلی خود را از عصب تیبال می گیرد و بعد از گرفتن شاخه هایی از عصب پرونئال در کنار ورید صافن کوچک در خارج تاندون آشیل به پایین آمده و از زیر قوزک خارجی عبور کرده و سطح خارجی پا میرود.

عصب سورال در کنار ورید صافن کوچک قرار دارد

عصب صافن

عصب صافن Saphenous nerve شاخه های انتهایی عصب فمورال یا رانی در ناحیه ساق است و همراه با ورید صافن بزرگ در سطح داخلی ساق به پایین میاید و شاخه هایی از آن تا سطح داخلی پا هم ادامه پیدا می کند.

در تصویر بالا محدوده اعصاب پوستی اندام تحتانی نشان داده شده است

آناتومی عروق ساق

عروق ساق شامل شریان ها یا سرخرگ ها، ورید ها یا سیاهرگ ها و عروق لنفاوی است.

شریان ها یا سرخرگ ها

شریان های ساق بعد از مشروب کردن تمامی بافت های زنده ساق از مچ پا عبور کرده و به کف پا میرسند. مهمترین شریان های ساق عبارتند از

شریان تیبیال خلفی

شریان تیبیال خلفی Posterior tibial artery در پشت زانو پایینتر از زانو از دو شاخه شدن شریان پوپلیته ایجاد می شود. شاخه دیگر شریان پوپلیته در زیر زانو شریان تیبیال قدامی است.

شریان تیبیال خلفی در پشت ساق به سمت پایین آمده و پس از مشروب کردن عضلات کمپارتمان های خلفی ساق از پشت قوزک داخلی عبور کرده و به کف پا میرود. در پشت قوزک داخلی پا می توان نبض این شریان را لمس کرد.

شریان تیبیال قدامی

شریان تیبیال قدامی Anterior tibial artery بعد از جدا شدن از شریان پوپلیته در پشت و پایین زانو، از بین استخوان های تیبیا و فیبولا عبور کده و به کمپارتمان قدامی ساق میاید. شریان سپس با پایین آمدن از کمپارتمان قدامی ساق عضلات آنرا مشروب کرده و سپس از جلوی مفصل مچ پا عبورکرده و به پشت پا میرسد.

شریان فیبولار

شریان فیبولار Fibular artery در واقع شاخه ای از شریان تیبیال خلفی است. این شریان پس از جدا شدن از شریان تیبیال خلفی در پشت و بالای ساق عضلات کمپارتمان خارجی ساق را مشروب می کند.

ورید ها یا سیاهرگ ها

وریدهای ساق دو دسته عمقی و سطحی هستند. ورید های عمقی همراه شریان های عمقی و همنام آنها در ساق وجود دارند. وریدهای سطحی ساق عبارتند از

ورید صافن بزرگ

ورید صافن بزرگ Great saphenous vein یک ورید سطحی ران و ساق است. این ورید خون سیاهرگی را از سطح پشت پا جمع آوری کرده و بعد از عبور از جلوی قوزک داخلی از سطح داخلی ساق به سمت بالا رفته و در زانو پس از عبور از پشت کندیل داخلی استخوان ران مسیر خود را در سمت داخلی ران ادامه داده و در ناحیه کشاله ران به ورید فمورال یا رانی متصل می شود.

ورید صافن کوچک

ورید صافن کوچک Small saphenous vein یک ورید سطحی است که خون سیاهرگی خارج پا را جمع آوری کرده و بعد از عبور از پشت قوزک خارجی به پشت ساق میرود. در آنجا بسیار نزدیک به عصب سورال است. این ورید در پشت زاو به ورید پوپلیته ملحق می شود.

رادیوگرافی ساق

رادیوگرافی ساده از مهمترین وسایل تشخیصی در مشکلات ساق است. در بسیاری از موارد پزشک بعد از صحبت با بیمار و معاینه وی درخواست تهیه رادیوگرافی ساده را می دهد.

گرچه روش های تصویربرداری دیگر مانند سی تی اسکن، ام آر آی و سایر روش ها در بررسی مشکلات ساق کاربرد دارد ولی در غالب موارد قبل از تهیه هر کدام از آنها پزشک معالج ترجیح می دهد ابتدا رادیوگرافی ساده این ناحیه را مشاهده کند.

رادیوگرافی ساده ساق را معمولا از دو نما تهیه می کنند. یک نما رخ یا قدامی خلفی Anteroposterior یا به اختصار AP است که در آن اشعه ایکس از جلو به اندام تابانده شده و کاست رادیولوژی در پشت ساق قرار می گیرد و نمای دیگر نمای نیمرخ یا لترال Lateral یا به اختصار.Lat است که در آن اشعه از خارج به ساق تابانده شده و کاست در سطح داخلی ساق گذاشته می شود.

نکته مهم اینست که در تمام مواردی که بدنبال ضربه تصویربرداری از استخوان های ساق انجام می شود باید از مفاصل مچ پا و زانو هم رادیوگرافی تهیه کرد.

رادیوگرافی رخ ساق

نگارش و گردآورنده: رضا رحیمی

منبع: برگرفته از وب سایت دکترحسین باقری،دکتر محسن مردانی کیوی ودکتر مهراد منصوری