نحوه نگارش و مراحل پایان نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری

1- مقدمه

رساله دکتری و پایان نامه کارشناسی ارشد به عنوان محصول فعالیت علمی و پژوهشی دوره های دکتری و کارشناسی ارشد، از اهمیتی ویژه ای برخودار است. در واقع، ملاک و معیار سنجش کیفیت و کمیت کار تحقیقاتی دانش پژوهان و سطح علمی و تحقیقاتی دوره های تحصیلات تکمیلی دانشگاه به شمار می رود.

در این مقاله قصد شده است به مراحل نگارش و تهیه پایان نامه کارشناسی ارشد و یا رساله دکتری پرداخته خواهد شد. مقاله حاضر به عنوان الگویی برای تهیه ی پایان نامه هایی متناسب با ارزش این دوره ها و از نظر شکل و محتوا منطبق با استانداردهای جهانی تهیه گردیده است.

این مقاله در چندین بخش تهیه شده است که پس ازتوضیح مختصری راجع به اهداف پایان نامه کارشناسی ارشد / رساله دکتری در بخش 2، به توضیح چکیده و فصول در یک پایان نامه در بخش 3 پرداخته می شود. هر قسمت در این بخش با اهداف آن شروع می شود و با ساختار و نحوه تنظیم آن، از نظر شکل و محتوا، ادامه می یابد. در بخش4، به تشریح ساختار کلی پایان امه و اجرای تشکیل دهنده آن پرداخته می شود. ویرایش و مسایل فنی متن پایان نامه نیز موضوع بخش های 5 و 6 این مقاله می باشد.


2- اهداف پایان نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری

هدف اصلی ارائه پایان نامه یا رساله، آشنایی عملی دانشجویان با روش تحقیق علمی است. شناخت بهتر و دقیق تر مبانی علمی موضوعات تخصصی، تسلط بر نحوه ی گردآوری، تنظیم و تحلیل اطلاعات علمی و بهره گیری از منابع معتبر و جدید، مهم ترین دست آورد فعالیت های تحقیقاتی در قالب رساله و پایان نامه است. علاوه بر این، تحقیقات انجام شده می تواند نقشی بسزا در تکمیل یافته های پیشین و پیشبرد دانش بشری ایفا نماید.

این مساله برای به ثمر رساندن و تدوین پایان نامه و رساله ی دکتری عمومیت دارد، اما تفاوت عمده بین دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری در نگرش به موضوع تحقیق است. دانشجو در تحقیق دکتری باید یافته های خود را با بررسی فلسفی و کاوش عمیق دلایل دست آوردها همراه کند، به عبارت دیگر در رساله دکتری باید به مبانی و اصول جدید در علم دست یافت، در حالی که شاید این نگرش بر دانشجوی کارشناسی ارشد چندان حاکم نباشد و دانشجوی کارشناسی ارشد بدون دستیابی به یک فلسفه جدید علمی، فقط به ارائه و تحلیل نتایج بسنده کند.

3- چکیده و فصول

در این بخش ساختار و نحوه ی تنظیم چکیده و فصل های پایان نامه کارشناسی ارشد/ رساله دکتری پرداخته شده است. به منظور فهم بهتر مطلب، ابتدا ضوابط کلی نگارش پایان نامه کارشناسی ارشد/ رساله دکتری و سپس هدف، محتوا و ضوابط هر عنوان به تفکیک بیان شده است. منظور از ضوابط، نکاتی است که رعایت آنها الزامی است.


1-3- ضوابط کلی نگارش پایان نامه کارشناسی ارشد/ رساله دکتری

در تهیه و تدوین پایان نامه کارشناسی ارشد/ رساله دکتری، نکات زیر باید رعایت شود:

مطالب باید فقط در چارچوب موضوع تحقیق باشد و از ارائه ی مطالب متفرقه اجتناب شود.
مطالب باید کاملا واضح، منظم و قابل فهم باشند. فصل ها به گونه ای مرزبندی شوند که مطالب از نظر محتوا کاملا تفکیک شوند.
هر فصل باید حاوی مقدمه و نتیجه گیری، هر یک در حدود یک صفحه باشد.
از تکرار داده ها و نتایج به صورت موازی در قالب نمودار و جدول اجتناب شود، فقط در صورت استفاده از نمودار، داده ها حتما پیوست نیز در قالب جدول ارائه شوند.
تعداد صفحات اصلی پایان نامه ی کارشناسی ارشد حداکثر 100 صفحه و رساله ی دکتری حداکثر در 160 صفحه باشد. در صورت صلاحدید واحد دانشگاه مربوطه می تواند تعداد صفحات افزایش یابد.

2-3- چکیده و کلمات کلیدی
الف- هدف:

شرح مختصر نتایج و یافته های تحقیق است.

درنگارش چکیده باید به فلسفه ی آن توجه کرد. چکیده فقط شامل ارائه ی یافته های اصلی تحقیق است تا خواننده در کوتاه ترین زمان، هدف و یافته های تحقیق را به سهولت درک کند.
ب- محتوا:

به ترتیب شامل موارد زیر است:

اهمیت موضوع: اشاره ای مختصر به اهمیت موضوع تحقیق دارد(حدود دو سطر)
روش تحقیق: ذکر روش تحقیق است (حدود شش سطر)
نتایج و یافته ها: اشاره ای مختصر به یافته های اصلی و نهایی تحقیق و نوآوری آن دارد (حدود شش سطر)

پ) ضوابط:

– در متن چکیده، از ارجاع بع منابع و اشاره به جداول و نمودارها اجتناب شود.

– در صورت نیاز به معرفی حوزه ی تحقیق و مبانی تئوری آن، حداکثر در پاراگراف اول از چکیده ارائه شود.

– فقط به ارائه ی روش تحقیق و نتایج نهایی و محوری بسنده و از ارائه ی موضوعات و نتایج کلی اجتناب شود.

– کلمات و یا عبارات کلیدی که در این بخش توضیح داده می شود، باید کاملا محوری و مرتبط با موضوع تحقیق باشند.

– تعداد کلمات یا عبارات کلیدی حداکثر می تواند پنج کلمه یا عبارت باشد.

– چکیده باید حداکثر در 300 کلمه تنظیم شود.

3-3- فصل های پایان نامه / رساله

3-3-1 – فصل اول: مقدمه

الف- هدف:

هدف از فصل مقدمه در نجام پایان نامه کارشناسی ارشد و انجام رساله دکتری، شرح مختصر موضوع تحقیق و اهمیت آن با شاره ای کوتاه به روش و مراحل تحقیق است.

ب- محتوا:

جهت انجام پایان نامه کارشناسی ارشد و انجام رساله دکتری محتوا به ترتیب شامل موارد زیر است:

• تعریف یا تاریخچه موضوع: بیان مساله و معرفی موضوع تحقیق است که بر اساس مروری بر منابع تحقیق، تنظیم می شود(یک تا دوصفحه)
• اهمیت موضوع: ارائه ی دلیل انجام تحقیق جاری است(حداقل یک پاراگراف)
• سوالات یا فرضیات: پرسش ها یا فرضیات مطرح در تحقیق است که پس از انجام تحقیق، رد یا اثبات یا به آنها پاسخ داده می شود.(حددود یک پاراگراف)
• هدف تحقیق: نتیجه ی قابل ارائه ی علمی و نوآورانه است که تحقیق برای دستیابی به آن انجام می شود (حدود یک پاراگراف). منظور این است که نوآوری های پایان نامه/ رساله مختصر و به تفکیک ذکر شود.
• روش تحقیق: ذکر نوع یا انواع روش شناسی تحقیق که مورد استفاده قرار گرفته است، مانند آزمایشگاهی،آماری، طراحی، مطالعه موردی، نرم افزار نویسی، تجزیه و تحلیل ریاضی، فیزیکی یا تجربی (حدود یک پاراگراف)
• مراحل تحقیق: که معمولا شامل موارد زیر است (فقط ذکر عناوین مراحل در نصف صفحه):
• جمع آوری اطلاعات یا مروری بر ادبیات
• ذکر نام روش شناسی تحقیق: مانند برنامه ی آزمایشگاهی، مبانی مدل سازی، شرح روش آمارگیری، مبانی طراحی، مبانی تجزیه و تحلیل (بسته به موضوع)
• تولید داده های آزمایش ها، آمار، مدل سازی، طراحی،تجزیه و تحلیل (بسته به موضوع)
• تحلیل و تفسیر داده ها، مدل آمار، طراحی (بسته به موضوع)
• نتیجه گیری
• ساختار پایان نامه: معرفی مختصر فصل هاست (هر فصل در حداکثر سه سطر)

پ) ضوابط

ضوابطی را که در حین جهت انجام پایان نامه کارشناسی ارشد و انجام رساله دکتری می بایستی از آن خودداری نمایید شامل موارد زیر می باشد:

• از ذکر منابع خودداری شود.
• این فصل حدود پنج صفحه است.

3-3-2- فصل دوم: مروری بر ادبیات موضوع

الف- هدف:

هدف از این فصل از انجام پایان نامه کارشناسی ارشد و انجام رساله دکتری که با عنوان مروری بر ادبیات موضوع و یا مروری بر منابع یا مروری بر پیشینه ی تحقیق معرفی می شود. بررسی و طبقه بندی یافته های تحقیقات دیگر محققان در سطح دنیا و تعیین و شناسایی خلا های تحقیقاتی است.

ب- محتوا

به ترتیب شامل موارد زیر است:

• تعاریف اصول و مبانی نظری: ارائه ی خلاصه ای از دانش کلاسیک موضوع است. این بخش الزامی نیست و بستگی به نظر استاد راهنما دارد. (حداکثر پنج صفحه)
• مروری بر ادبیات موضوع: ارائه ی تمام نتایج به دست آمده توسط دیگر محققان در چند سال اخیر در دنیا، همراه با ذکر مراجع است (حدود 20 صفحه)
• نتیجه گیری: در نتیجه گیری آخر فصل، با توجه به بررسی انجام شده بر روی مراجع تحقیق، افق های تازه ای که پیش روست یا خلاهای تحقیقاتی بیان می شود.

پ) ضوابط

ضوابطی را که در حین انجام پایان نامه کارشناسی ارشد و انجام رساله دکتری در فصل دوم می بایستی از آن خودداری نمایید شامل موارد زیر می باشد:

• مطالب در چارچوب موضوع تحقیق باشد و از ارائه ی مطالب کلی و ابتدایی به شیوه ی جزه نویسی یا کتاب ویسی اجتناب شود.
• هرگونه تضاد، تفاوت یا تطابق بین نتایج محققان، مشخص و ارائه شود. بهتر است مطالب به صورت موضوعی و مقایسه ای در قالبی مناسب مانند جدول آورده شود.
• بین مطالب استخراج شده از منابع معتبر، ارتباط و انسجام برقرار شود و از ارئه ی مطالب گسسته و پراکنده اجتناب شود. بهتر است مطالب گردآوری شده و ادبیات موضوع به طور مناسب طبقه بندی شوند.
• روش های تحقیق به کار گرفته شده در تحقیقات قبلی، مشخص شود.
• نتیجه گیری آخر فصل از پایان نامه یا رساله دکتری که مشخص کننده ی خلا تحقیق است، باید در جهت موضوع تحقیق و برگرفته از مروری بر ادبیات باشد.
• تمام مطالب به طور مستقیم از منابع معتبر استخراج و از هر گونه اظهار نطر شخصی غیر تحلیلی اجتناب شود.
• اگر محتوای مروری بر ادبیات موضوع از نظر موضوعی قابل تفکیک باشد، می توان با نظر استاد راهنما، این فصل را به دو فصل تقسیم کرد. همین ضابطه برای تفکیک بخش تعاریف، اصول و مبانی نظری از بخش مروری بر ادبیات موضوع نیز صادق است.
• این فصل از پایان نامه یا رساله دکتری حدود 30 صفحه است.
• 3-3- فصل های پایان نامه / رساله

• 3-3-3- فصل سوم: روش تحقیق
  الف- هدف
  
  شرح کامل روش تحقیق در انجام پایان نامه ارشد و انجام پایان نامه دکتری است
  ب- محتوا
  
  محتوا در این فصل از انجام پایان نامه ارشد و انجام پایان نامه دکتری به ترتیب شامل موارد زیر است:
  
  علت انتخاب روش: دلیل با دلایل انتخاب روش تحقیق را تشریح می کند
  تشریح کامل روش تحقیق
  
  در زیر به تعدادی از روش های تحقیق مورد استفاده در پایان نامه ارشد و پایان نامه دکتری اشاره شده است:

  روش تحقیق آزمایشگاهی: توصیف کامل برنامه ی آزمایشگاهی شامل مواد مصرفی ونحوه ساخت نمونه ها، شرح آزمایشها شامل نحوه ی تنظیم و آماده سازی آزمایش ها و دستگاه های مورد استفاده و دقت و نحوه ی کالیبره کردن، شرح دستگاه ساخته شده (در صورت ساخت) و ارائه روش اعتبار سنجی
  روش تحقیق آماری: توصیف ابزارهای گردآوری اطلاعات کمی و کیفی، اندازه ی نمونه ها، روش نمونه برداری، تشریح مبانی روش آمار و ارائه ی روش اعتبار سنجی
  روش تحقیق نرم افزار نویسی: توصیف کامل برنامه نویسی، مبانی برنامه و ارائه ی روش اعتبارسنجی
  روش تحقیق مطالعه موردی: توصیف کامل محل و موضوع مطالعه، علت انتخاب مورد و پارامترهای تحت ارزیابی قرار داده می شوند، و ارائه ی روش اعتبارسنجی
  روش تحقیق تحلیلی یا مدلسازی: توصیف کامل مبانی یا اصول تحلیل یا مدل و ارائه ی روش اعتبار سنجی
  روش تحقیق میدانی:چگونگی دستیابی به داده ها در میدان عمل و نحوه ی برداشت از پاسخ های دریافتی
  
  پ) ضوابط
  
  – این فصل بسته به نوع روش تحقیق و با صلاحدید و نظر استاد راهنما می توان مواد و روش ها نام بگیرد.
  
  – این فصل حدود 15 صفحه است.
  
  
  فصل چهارم: نتایج و تفسیر آنها
  
  فصل چهارم از انجام پایان نامه ارشد و انجام پایان نامه دکتری شامل بررسی نتایج و همچنین تفسیر آن می شود که زیر به تفصیل راجع به آن توضیح خواهد داده شد:
  
  الف- هدف
  
  داده ها، نتایج و تفسیر آنها در فصل چهارم ارائه می شود.
  ب) محتوا
  
  به ترتیب شامل موارد زیر است:
  
  تولید داده ها: ارائه ی داده ها و نتایج به صورت تابعی از پارامترهای مستقل است.
  ارتباط بین داد ها و تحلیل و تفسیر آنها: در صورت امکان، ارتباط بین پارامترهای مستقل و تحلیل و تفسیر آنها بر مبنای علمی ارائه می شود.
  
  پ) ضوابط
  
  – تفاوت تضاد یا تطابق بین نتایج تحقیق با نتایج دیگر محققان باید ذکر شود.
  
  – تفسیر و تحلیل نتایج نباید بر اساس حدس و گمان باشد، بلکه باید بر مبنای نتایج عملی استحراج شده از تحقیق و یا استناد به تحقیقات دیگران باشد.
  
  – در ارائه نتایج با توجه به راهنمای کلی نگارش فصل ها، تا حد امکان ترکیبی از نمودارها و جدول استفاده شود.
  
  با توجه به حجم و ماهیت تحقیق و با صلاحدید استاد راهنما، این فصل می تواند تحت عنوانی دیگر بیاید یا به دو فصل جداگانه با عناوین مناسب، تفکیک شود.
  در صورتی که حجم داده ها زیاد باشد، بهتر است به صورت نمودار یا در قالب ضمیمه ارائه گردد و فقط نمونه ها در متن آورده شود.
  این فصل فقط باید به حمع بندی دست آوردهای فصل های چهارم و پنجم محدود و از ذکر موارد جدید در آن خودداری شود. در عنوان این فصل، به جای کلمه تفسیر می توان از واژگان بحث و تحلیل هم استفاده کرد.
  این فصل حدود 40 صفحه است.
  
  فصل پنجم: جمع بندی و پیشنهادات
  
  فصل پنجم از انجام پایان نامه ارشد و انجام پایان نامه دکتری شامل جمع بندی و همچنین ارائه پیشنهادات می شود که زیر به تفصیل راجع به آن توضیح خواهد داده شد:
  الف- هدف
  
  ارائه خلاصه ای از یافته های تحقیق جاری است.
  ب- محتوا
  
  به ترتیب شامل موارد زیر است:
  
  جمع بندی: خلاصه ای از تمام یافته ها و دست آوردهای تحقیق جاری است.
  نوآوری: نوآوری تحقیق را بر اساس یافته های آن تشریح می کند
  پیشنهاد ها: عناوین و موضوعات پیشنهادی را برای تحقیقات آتی بیشتر در زمینه مورد بحث در آینده ارائه می کند.
  
  پ- ضوابط
  
  این فصل می تواند حاوی یک مقدمه شامل مروری اجمالی بر مراحل انجام تحقیق باشد(حدود یک صفحه)
  مطالب پاراگراف بندی شود و هر پاراگراف به یک موضوع مستقب اختصاص یابد.
  فقط به ارائه یافته ها و دست آوردها بسنده شود و از تعمیم بی مورد نتایج خودداری شود.
  از ارائه جدول و نمودارها اجتناب شود
  از ارائه عناوین کلی در حوزه ی تخقیق و پیشنهاد تحخقیقات آتی خودداری شود و کاملا در چارچوب و زمینه ی مربوط به تحقیق جاری باشد
  این فصل حدود 5 صفحه است.

• - نگارش و گردآورنده: رضا رحیمی